پرورش شتر، سرمایه سرگردان در کویر ایران

شتر؛ دلارهای سرگردان در بیابان ها

 پرورش شتر در سال های اخیر به عنوان یکی از پر سودترین بخش های دامداری در کشور مورد توجه بیشتر قرار گرفته است. این حیوان به دلیل شرایط خاص فیزیکی برای زندگی در شرایط سخت مناسب است.

معرفی طرح

پرورش شتر در کشور سابقه‌ای دیرینه دارد و گذشتگان از دیرباز از کرک، مو، شیر و گوشت شتر استفاده می‌کردند. صنعت شترداری فواید بسیار زیادی دارد که عواید زیادی را نصیب بهره برداران خود می‌کند و از پوست، گوشت، شیر، کرک، و کوهان شتر می‌توان استفاده کرد و استفاده از هرکدام از این موارد می‌تواند صنعت پرورش شتر را به صنعتی سودآور تبدیل کند.

شتر حیوانی است نیرومند و تنومند با توش و توان بالا از خانواده شترسانان؛ نشخوارکننده و با دست و گردنی دراز. بر پشت خود یک یا دو کوهان دارد که ساختارش از پیه و چربی است. در ایران سه نژاد شتر، شترهای دو کوهانه، یک کوهانه و آمیخته که این نژادها دارای تیره‌های متعددی‌اند. شتر آسیائی دو کوهانه بوده که کوهان اول بر روی کمر و کوهان دوم بر روی کپل حیوان قرار دارد و شتر در آن اقدام به ذخیره‌سازی غذا می‌کند. رنگ پشم این گونه شترها سرخ- خاکستری است، پشم‌ها به صورت انبوه و بلند در پشت گردن و در اطراف بخش بالائی اندام‌های خلفی و قدامی رشد می‌کنند. گونه دیگر شتر، شتر عربی یا یک کوهانه است که این شتر در صحراهای کشورهای عربی و آفریقائی وجود دارد.

این حیوان با کمترین هزینه ممکن برای نگهداری به دلیل دستگاه خاص گوارشی منحصر به فرد، بی ارزشترین گیاهان را از لحاظ تغذیه ای تبدیل به سلولز و انرژی می کند و این درحالی است که در شرایط کم آبی نیز این حیوان تا مدتها هیچ نیازی به آب ندارد. این خصوصیات شتر را به سرمایه ای سرگردان در کویر تبدیل کرده است. شتر در استفاده از مراتع با هیچ دام دیگری رقابت ندارد و از علوفه ای استفاده می کند که توسط سایر دام ها استفاده نمی شود.

وضعیت پرورش شتر در ایران

پرورش شتر طی سال های اخیر به عنوان یکی از پر سودترین بخش های دامداری در کشور مورد توجه بیشتر قرار گرفته است این حیوان به دلیل شرایط خاص فیزیکی برای زندگی در شرایط سخت است و به گفته برخی کارشناسان می توان از شتر تعبیر خرما را در بخش کشاورزی داشت. پرورش شتر در کشور سابقه‌ای دیرینه دارد و گذشتگان از دیرباز از کرک، مو، شیر و گوشت شتر استفاده می‌کردند. در حال حاضر پرورش شتر به صورت سنتی در بیابان‌های کشور و یا به صورت سنتی در برخی استان های مرکزی و جنوب کشور رواج دارد، و برپایه عادت مردم در پرورش این دام شکل گرفته اند و برنامه منسجم و دقیقی برای توسعه این صنعت در این شهرستان ها وجود ندارد، از این رو فرآورده‌های شتر مانند شیر و دوغ این حیوان کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ایران سه نژاد شتر، شترهای دو کوهانه، یک کوهانه و آمیخته که این نژادها دارای تیره‌های متعددی‌اند. استفاده از گوشت شتر، کرک، شیر و بهره‌وری از شتر برای باربری یکی از جمله مسائلی بوده باعث نگهداری شتر می‌شود.

در شرایطی که خشکسالی و کم آبی بسیاری از دام های استان های کم آب کشور مانند سمنان، کرمان و… را تلف کرده و هر سال از جمعیت گاو و گوسفندهای دامداران کم می شود چرا تاکنون طرح پرورش شتر که در این شرایط به خوبی رشد و نمو می کند و درآمدزایی بالایی نیز برای صاحبانش دارد مورد توجه قرار نگرفته است. شتر علی رغم نیاز کم به آب، علوفه و همچنین مقاومت بسیار بالایی که به بیماری های عفونی دارد یکی از مهم ترین زمینه های اشتغال و منبع درآمد برای روستاییان به شمار می رود.

مناطق شتر خيز ايران عبارتند از: يزد، کرمان، اصفهان، سيستان و بلوچستان، خراسان، کرمان، هرمزگان، گرگان، گنبد، قم، سمنان، خوزستان و اردبيل. بنابر گزارشات وزارت جهاد کشاورزی تعداد شتر در سال 1354 به 300 هزار نفر رسیده که این تعداد به تدریج رو به کاهش گذارده است. جمعيت شتر و بچه شتر كشور از 160 هزار نفر در سال 1392 به 162 هزار نفر در سال 1393 رسيده و برابر 1,25درصد رشد داشته است.

پرورش شتر؛ تبدیل تهدید به فرصت

در شرایط بحرانی خشکسالی در کشور و در حالی که وضعیت بارندگی مساعد نیست و چشمه ها و چاه ها هر سال با کاهش سطح آب روبرو هستند مدیریت مصرف آب و اقتصاد تنها تغییر الگوی کشت در کشاورزی و یا صرفه جویی در مصرف آب و اجرای طرح های مکانیزه آب نیست، پرورش شتر پتانسیلی که دارد می تواند خشکسالی را به فرصت تبدیل کند و با یک مدیریت برنامه محور می توان از چنین شرایطی استفاده کرده و در نهایت موجب تقویت اقتصاد روستاها به عنوان پایه اقتصاد جامعه شد.
ایران از نظر پرورش شتر در رتبه 20 جهان قرار دارد و در آسیا رتبه هفتم را دارد. در مناطق خشک و کم آبی مانند استان بوشهر که 950 هزار هکتار مرتع دارد پرورش شتر یک مزیت اقتصادی به شمار می رود. شتر در استفاده از مراتع با هیچ دام دیگری رقابت ندارد، در واقع شتر از علوفه ای استفاده می کند که توسط سایر دام ها استفاده نمی شود، این حیوان از خار شتر یا گیاهان شور دیگر استفاده می کند و با مصرف آن ها می تواند تولید شیر و گوشت داشته باشد.

صنعت شترداری وضعیت موجود، با شرایط مطلوب فاصله زیادی دارد به همین دلیل فعالیت هایی با بهره گیری از روش های نوین پرورش شتر آغاز شده تا ایران از کشورهای همسایه در این زمینه عقب نیفتد. پرورش شتر تا سال ۲۰۱۳ میلادی در کشورهای همسایه به طور متوسط ۱,۴۵ درصد رشد داشته و در این میان عمان بیشترین رشد و امارات بزرگترین مزرعه شتر جهان را دارد، اما شاخص ایران در این زمینه منفی بوده است. در حالی که بیابان های ایران در حال گسترش است و کره زمین گرم تر می شود، در چنین شرایطی با توجه به رویکرد اقتصادی مقاومتی، شترداری از ارزش افزوده بالاتری نسبت به دیگر فعالیت های مشابه برخوردار است.

تولیدات شتر

:: شیر

شیر شتر که به دوغ شتر هم معروف است دارای خواص بی‌شماری است که به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد. شير شتر گرم و يا سرد آن نسبت به گاو و گوسفند خوشمزه‌تر می‌باشد و چربی آن نيز سبک‌تر است. شير شتر برای درمان بيماري‌های کبد و کم خونی و سل و بيماري‌های هنگام پيری و شکنندگی استخوان‌ها و نرمی استخوان در کودکان و برای درمان سرماخوردگی، تب و آنفولانزا و همچنين درمان هپاتيت ب مفيد است.

شتر می‌تواند مقدار زیادی در حدود 4 تا 8 کیلوگرم در روز شیر دهد و این میزان در برخی اوقات به 12 تا 15 کیلوگرم در روز می‌رسد، در مقابل گاوها،‌ قادر به تولید این مقدار شیر در شرایط آب و هوائی گرم و مراتع فقیر که غیر از درختچه‌ها و گیاهان سوزنی چیزی ندارد،‌ نیستند. دوره شیر دوشی در شترهای ماده بین 10 تا 18 ماه بوده و متوسط تولید روزانه شیر مابین 8 تا 10 لیتر است.

:: گوشت

کمبود پروتئين حيواني و افزايش جمعيت باعث گرديده که همه ساله ارز زيادي جهت خريد گوشت از مملکت خارج گردد با توجه به اقليم مناسب پرورش شتر و تعداد جمعيت شتر در کشور و با رشد و توسعه متعادل مي توان از گوشت آن پاره اي از نياز جامعه را بر طرف نمود. مصرف گوشت شتر در تمام نقاط کشور متداول نبوده ولي در اغلب مناطق شتر خيز رواج دارد مناطقي مانند استان خراسان، سمنان، تهران، قم، اصفهان، يزد، کرمان، بخصوص در بخش ها و روستاهاي حاشيه کويرهاي ايران پروار بندي و مصرف گوشت شتر متداول است، همچنین میزان تولید گوشت شتر در کشور 4600 تن در سال برآورد شده است. این گوشت در مقایسه با گوشت گاو از میزان پروتئین و چربی کمتری برخوردار بوده و در مقایسه با سایر گوشت‌های دیگر حاوی سدیم بیشتر و پتاسیم کمتری است. میانگین وزن لاشه این حیوان 216 کیلوگرم و بازده لاشه آن را 49 درصد می باشد.

:: پوست و پشم

از موی شتر، رو اندازی به‌ نام خرسک و پوزه بند تولید و همچنین از پوست آن برای تهیه کیف، کفش، زین و کمربند استفاده می‌شود. پشم شتر برای عبابافی استفاده می‌شود و عبایی که در شهرستان دشتی در استان بوشهر با این پشم‌ها بافته می‌شود، شهرت جهانی دارد.

از پیخال کاملاً خشک آن به عنوان سوخت استفاده می‌گردد و میزان چربی موجود در کوهان شتر دوکوهانه در حدود 100 کیلوگرم برآورد می‌‌شود و به عبارت دیگر می‌توان گفت کمتر قسمتی از شتر وجود دارد که بی‌مصرف و دور انداختنی باشد.

بررسی بازار و توجیه اقتصادی طرح

نگهداری و پرورش شتر بر سه اساس است، شترهای شیری، گوشتی، و سواری (جمال) که نژاد اکثر شترهای استان هرمزگان جمال است. کشورهای حاشیه خلیج فارس و برخی نقاط کشور علاقه بسیار زیادی به گوشت و محصولات لبنی این حیوان دارند و حتی در بحث ورزشی و برگزاری مسابقات زیبایی شتر این حیوان مورد توجه قرار دارد.  به‌منظور حمایت و سرمایه‌گذاری از بخش صادرات غیرنفتی و باهدف ایجاد اشتغال و استفاده از ظرفیت‌های بالقوه منطقه و دارا بودن شرایط مستعد پرورش شتر در استان های کشور در صورت حمایت‌های لازم در آینده‌ای نزدیک می‌تواند صادرات شتر  به‌عنوان یکی از کالاهای اصلی صادراتی تبدیل شود.

سرمایه گذاری در این بخش بسیار سود آور است اما با توجه به بازار فرا منطقه ای باید حمایت های ویژه از سوی دستگاه های اقتصادی و بازرگانی از پرورش دهندگان صورت گیرد و زمینه دسترسی آنها به بازارهای هدف باید مهیا شود.

اقتصادی بودن پرورش شتر  شامل درآمدهی حاصل از گوشت، شیر، پوست، پشم و زاد و ولد شتر می باشد. ارزش اقتصادی یک شتر بیش از 6.5 میلیون تومان است که این ارزش در نوع دو کوهانه بالاتر است. شتر تک کوهانه با فیزیولوژی خاصی که دارد در گرمای مناطق کویر لوت، حاشیه مرکزی و جنوب شرق کشور مقاوم است، شتر دو کوهانه نیز با پشم  زیادی که دارد در برابر  سرمای شدید مناطق سردسیر شمال غربی و شرقی کشور مقاومت خوبی دارد. بیمارهای شایعی که هم اکنون بین دام های سبک و سنگین وجود دارد در این حیوان رایج نیست و کمترین نیاز به نهاده های تولید دارد. پرورش شتر یکی از سودآورترین و در عین حال کم هزینه ترین بخش های دامداری است که در عین حال کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اهمیت اقتصادی شتر در سیستم کشاورزی متراکم امروزی شاید از لحاظ تولید قابل‌توجه نباشد ولی قدرت تولید و زیست شتر در شرایط بسیار سخت و تولید محصولات دامی ارگانیک ازجمله عوامل پرورش و نگهداری این دام را کاملاً توجیه می‌سازد.

مطابق تحقیقات بهین صنعت یاب؛ به رقم شرایط نامناسب پرورش شتر در کشور خوب است سرمایه گذاران بدانند که بازدهی پرورش شتر دو برابر  پرورش گاو است  و در مقابل هزینه های پرورش این حیوان سودمند هم نصف می شود. پرورش شتر فرصتی سودآور در کویر ایران است که می تواند زمینه ساز صنعتی سود آور در کشور نیز باشد.

جمع بندی 

مردم تنها سهمی که از پرورش شتر دیده اند تابلوهای هشدار برخورد با شتر در جاده های کشور است و صدها شتری در اطراف جاده ها رها شده اند و گاه گاهی خبری از برخورد آنها نیز با خودروها به گوش می رسد اما سوال اینجاست سهم این حیوان کاملا تجاری و سود مند که همانند به طلایی سرگردان در اعماق کویر می ماند در اقتصاد چیست؟

 طی سال‌های اخیر با خشکسالی‌های پیاپی، کاهش بارش باران، از بین رفتن مراتع، بیش از گذشته نیاز به پرورش شتر احساس می گردد شتر نیاز اندکی به آب و مواد غذایی داشته و نسبت به تغییرات اقلیمی و گرم‌شدن هوا مقاوم است؛ ضمن اینکه این حیوان در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی رشد می‌کند و اگر بتوان صنعت پرورش شتر را توسعه داد، بخش مهمی از اقتصاد مناطق بیابانی رونق بخشیده خواهد شد. هر آنچه در این نوشتار گفته شد گویای لزوم توجه بیشتر به این حیوان است، از سوی دیگر با توجه به پتانسیل‌های خوبی که در زمینه پرورش شتر در کشور وجود دارد امید است با حمایت مسئولان از ایجاد این صنعت در کشور گامی موثر در رونق صنعت شترداری و توسعه اقتصادی کشور برداشته شود. شرکت بهین صنعت یاب آمادگی خود را جهت تهیه طرح توجیهی پرورش شتر اعلام می دارد.

منبع: واحد تحقیقات سرمایه‌گذاری بهین صنعت یاب