ایران یکی از کشورهایی به شمار می رود که هنگام بحث درباره زمین شناسی به عنوان گنبدهای نمکی از آن یاد می شود.
در ایران، بیش از ۱۰۰ گنبد نمکی وجود دارد که بیشتر آنها دارای درجه خلوص نمک بالا هستند و یک کانسار نمک به‌شمار می‌روند. این گنبدها در مناطق و استان‌های مختلف واقع شده‌اند. اما واحدهای فرآوری که بتوانند به شکل مدرن نمک را استحصال کنند، بسیار اندکند.
از نمک های آبی تا نمک های سنگی
معادن نمکی در ایران به‌طور عمده به دو دسته ذخایر نمکی آبی و ذخایر نمکی سنگی تقسیم می‌شوند؛ به گزارش پایگاه زمین‌شناسی ایران، تولید نمک آبی در ایران ۶۲۵۶۷۳ تن در سال است و تولید نمک سنگی آن نیز به ۱۰۶۱۴۳۱ تن در سال می‌رسد. البته کل نمک تولیدی در سال‌های مختلف در ایران متفاوت است. بیشترین مقدار تولید نمک آبی در کشور مربوط به استان خوزستان و کمترین آن مربوط به استان بوشهر است. همچنین بیشترین مقدار تولید نمک سنگی در ایران مربوط به استان سمنان است.
دسته اول: ذخایر نمک آبی
از آنجا که نمک آبی زایشی است نمی‌توان میزان واقعی ذخایر آن را تخمین زد. چشمه‌های آب شور بسیاری در ایران وجود دارد که نمک فراوان دارند و با نام ذخایر نمک آبی از آنها یاد می‌شود. همچنین در برخی از دریاچه‌های ایران مانند ارومیه و مهارلو استخراج نمک به روش حوضچه تبخیری، بسیار آسان است. استان‌های آذربایجان‌غربی، خوزستان و قم جزو استان‌های دارای نمک آبی به‌شمار می‌روند.
دسته دوم: ذخایر نمک سنگی
ذخایر نمک سنگی در استان‌های مختلف کشور وجود دارند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به استان‌های سمنان، قم، کرمان و یزد اشاره کرد. جمع کل ذخیره نمک سنگی در ایران برابر ۶۳۴۶۰ هزار تن است. معادن نمک سنگی در استان‌های آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، بوشهر، تهران، خراسان، خوزستان، زنجان، سمنان، فارس، قزوین، قم، کرمان، هرمزگان و یزد وجود دارد.
استان سمنان پیشرو در نمک سنگی
استان سمنان رتبه نخست در استخراج نمک سنگی در کشور را به خود اختصاص داده است. سرمایه‌گذاری ۳۵۱ میلیارد ریالی در ۱۵ واحد فرآوری نمک در سمنان باعث شده این واحدها برای بیش از ۳۷۰ نفر به صورت مستقیم فرصت شغلی ایجاد کنند. در این رابطه علی‌اکبر هاشمی معاون امور معادن و صنایع معدنی استان سمنان در گفت‌وگو با صمت عنوان کرد: بین ۷۵ تا ۸۰درصد نمک سنگی در کشور از طریق استان سمنان تامین می‌شود. هاشمی با اشاره به میزان ذخایر انبوه نمک در استان بیان کرد: بالای ۱۰۰ میلیون تن ذخیره نمک استان است. بنابراین استان سمنان در معادن نمک رتبه نخست کشوری را دارا است. هاشمی با اشاره به واحدهای فرآوری فعال در استان سمنان عنوان کرد: واحدهای فرآوری کولوران، کربن سدیم و املاح معدنی که نمک را تصفیه می‌کنند و همچنین واحدهای نمک‌کوبی در استان فعال هستند. البته از صفر تا صد فرآوری نمک در استان انجام نمی‌شود. در این‌باره هاشمی عنوان کرد: برخی واحدهای فرآوری، مرحله نخست فرآوری را انجام می‌دهند و برخی تمام مراحل فرآوری را انجام می‌دهند. همچنین رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت سمنان نیز چندی پیش در گفت‌وگو با صمت با بیان اینکه هم‌اکنون ۱۵ واحد فرآوری نمک در استان مشغول فعالیت هستند، اظهار کرد: این تعداد واحد با حجم سرمایه‌گذاری ۳۵۱ میلیارد ریالی توانسته‌اند برای بیش از ۳۷۰ نفر به صورت مستقیم فرصت شغلی ایجاد کنند. بهروز اسودی با اشاره به اینکه رتبه نخست معادن نمک کشور به سمنان اختصاص دارد، یادآور شد: معادن نمک استان از شهرستان گرمسار تا آرارات گسترده شده که وجود این منابع غنی، لزوم احداث و بهره‌برداری از واحدهای فرآوری نمک در استان را ضروری کرده بود.
به همین منظور واحدهای تولیدی در زمینه تولید کربنات سدیم، سولفات سدیم و تولید به‌عنوان بزرگترین کارخانه کلر در استان احداث و به بهره‌برداری رسید. وی ادامه داد: این ۳ واحد از جایگاه ویژه‌ای به منظور فرآوری نمک در استان برخوردارند. البته با این وجود باید در زمینه فرآوری نمک در استان، تلاش بیشتری در دستور کار قرار بگیرد، زیرا با استفاده بهینه از معادن نمک و فرآوری آن می‌توان علاوه بر ایجاد اشتغال در بخش معادن و واحدهای تولیدی، ارزش‌افزوده بیشتری نصیب استان کرد.
استانی با نمک های آبی
یکی از مهم‌ترین معادن نمک آبی در استان قم واقع شده است. درباره ذخایر نمکی در این استان، محمدنقی کاظم‌زاده معاون امور معادن و صنایع معدنی استان قم در گفت‌وگو با صمت عنوان کرد: دو دریاچه مهم نمک در استان قم وجود دارد، یکی دریاچه حوض سلطان است که سالی ۱۰۰ هزار تن از این دریاچه نمک آبی استخراج می‌شود. این دریاچه حدود ۱۷ تا ۱۸ بهره‌بردار دارد و نزدیک اتوبان قم – تهران است. وی افزود: دریاچه دیگر ما در استان، دریاچه بزرگ قم است که در حال حاضر موضوع اصلی آن، استحصال مواد معدنی از شورابه‌های آن است. کاظم‌زاده در ادامه خاطرنشان کرد: پیگیری‌های ما در استان به منظور فعال‌سازی و استخراج از این دریاچه نمک است. بنابراین به‌دنبال جذب سرمایه‌گذار و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای این دریاچه هستیم. وی در ادامه افزود: بحث پیگیری احداث کارخانه فرآوری برای مواد معدنی است که در این دریاچه وجود دارد. معاون امور معادن و صنایع معدنی استان قم در پاسخ به این پرسش که آیا فرآوری نمک در استان قم انجام می‌شود، عنوان کرد: خیر، فرآوری نمک به شکل تخصصی انجام نمی‌شود. البته کارخانه‌های تولید نمک خوراکی که نمک‌های سنگی را تصفیه می‌کنند، در استان وجود دارد اما برای فرآوری نمک آبی واحد فرآوری تخصصی وجود ندارد. به عبارت دیگر کارخانه‌ها و واحدهای فرآوری که به‌طور کامل تخصصی بتوانند نمک آبی را چه خوراکی و چه صنعتی در استان فرآوری کنند، نداریم. وی افزود: از این‌رو مهم‌ترین برنامه استان، جذب سرمایه‌گذار برای فرآوری دریاچه نمک و شورابه‌های آن است. از این‌رو با هیات‌های خارجی چینی و آلمانی و هلدینگ‌های ایرانی برای فرآوری این دریاچه مذاکره کرده‌ایم. معاون امور معادن و صنایع معدنی استان قم در ادامه خاطرنشان کرد: مهم‌ترین اقدام ما در این راستا ایجاد راه و دسترسی به دریاچه نمک است که جاده دریاچه به تصویب رسیده است که امسال احداث آن آغاز خواهد شد. کاظم‌زاده در ادامه یادآور شد: مراحل بعدی مکان‌یابی کارخانه و سایر تشریفاتی است که سرمایه‌گذاران به آن نیاز دارند. وی در پاسخ به این پرسش که مشابه این واحد فرآوری در ایران نیست، گفت: مشابه آن در واحد کارخانه پتاس خور و بیابانک در استان اصفهان است که با مشارکت تهیه و تولید مواد معدنی اجرا شده است. منتهی دریاچه قم کمی گسترده‌تر است و موضوع استحصال سایر مواد معدنی چون منیزیم، مشتقات کولر، پتاس، لیتیوم و سایر املاح معدنی برای این دریاچه مطرح شده است. در حقیقت دریاچه قم غنی‌تر است و از سوی دیگر در کویر مرکزی و قلب کشور واقع شده است و به پایتخت و شاهراه‌های ارتباطی نزدیکتر است. معاون امور معادن و صنایع معدنی استان قم عنوان کرد: برای جذب سرمایه‌گذار باید زیرساخت‌های لازم را ایجاد کرد که مهم‌ترین آن جاده دسترسی است. البته از سوی دیگر برنامه در دست اقدام دیگر ما در استان ایجاد شهرک تخصصی نمک در استان است. وی در پاسخ به این پرسش که شهرک تخصصی نمک در چه مرحله‌ای قرار دارد، عنوان کرد: کار مطالعاتی این شهرک به پایان رسیده و در مرحله اخذ مجوز است.
مهم ترین واحد فرآوری نمک
واحد پتاس در منطقه کویری خور و بیابانک در بخش مرکزی کویر بزرگ ایران در استان اصفهان در فاصله ۳۱۰ کیلومتری شهرستان نائین و ۴۰ کیلومتری جاده خور- طبس واقع شده است. این منطقه ۲هزار کیلومترمربعی، اگرچه عنوان اقلیم کویری را با خود دارد، اما دشت‌های سفید و سبز در کنار آب‌های زلال اما اشباع‌شده از نمک آن، چشم‌انداز کم‌نظیری به منطقه بخشیده است. کارخانه پتاس خور و بیابانک یکی از مهم‌ترین واحدهای فرآوری شورابه‌ها در ایران به‌شمار می‌رود. شورابه‌های مسطح خور و بیابانک به طرز ماهرانه‌ای اشکال هندسی را بر بستر خود شکل داده‌اند. در طرح تولید پتاس، شورابه‌ها را که به فاصله‌ای ناچیز از سطح قرار دارند به وسیله کانال‌هایی به طول ۱۶ کیلومتر به درون استخرهایی هدایت می‌کنند. ۸ دهنه از آن استخرها برای رسوب‌گیری و تغلیظ نمک‌ها است و ۶ استخر نیز برای رسوب‌گیری و تغلیظ کارنالیت تعبیه شده‌اند. هر استخر نمک از ۱/۲ و هر استخر کارنالیت از ۰/۶کیلومربع مساحت برخوردارند. به گفته مجری طرح تولید پتاس منصور شبانی از شورابه‌های خور و بیابانک، سالانه ۱۵میلیون مترمکعب شورابه وارد استخرهای تبخیر این واحد فرآوری می‌شود که از این میزان ۳ میلیون تن نمک و ۳۴۰هزار تن کارنالیت به‌دست می‌آید. میزان پتاس استحصال‌شده از کل کارنالیت ۵۰ هزار تن در سال خواهد بود. همچنین ۳۰۰ هزار تن نمک نیز از این فرآیند استحصال خواهد شد.
