پرورش تیلاپیا، همه چیز خوار جنجالی

پرورش ماهی تیلاپیلا

 در سال‌های گذشته با پیشرفت صنعت آبزی پروری در نقاط مختلف کشور، تلاش شده است تا گونه‌های جدید نیز با توجه به مزایای آنها مانند رشد سریع، مقاومت به انواع بیماری‌ها، هزینه کمتر پرورش و دیگر مزایای اقتصادی به مزارع معرفی گردند. در قسمت تکثیر و پرورش ماهیان، یکی از گونه‌های مناسب و سریع‌الرشد، ماهی تیلاپیا می‌باشد که در حال حاضر تکثیر و پرورش آن به سرعت در حال فراگیر شدن در دنیا می‌باشد.

 

معرفی طرح

 این ماهی ارزش اقتصادی بسیار زیادی دارد به گونه‌ای که با گذشت پنج ماه دارای وزنی معادل ۶۰۰ تا ۷۰۰ گرم خواهد شد. ماهی تیلاپیا بومی آفریقا و خاورمیانه می‌باشد. این ماهی اخیرا در همه قاره‌های گرمسیری یافت می‌شود. امروزه تیلاپیا به یکی از مشهورترین ماهیان برای پرورش در سراسر دنیا تبدیل شده و در آفریقا، اروپا، سراسر اقیانوس آرام، چین، آمریکا و دریای کارائیب پرورش می‌یابد. از نظر تاریخی اولین ملت‌هایی که به پرورش ماهی دست زدند چینی‌ها و مصری‌ها بودند اولین نوشتار در زمینه پرورش ماهی، کتابی است که در حدود 2500 سال قبل در چین نگارش شده است و مصری‌ها نیز از حدود 2500 سال قبل از میلاد مسیح (ع) ماهی تیلاپیا را در استخرهای خاکی پرورش می‌دادند.‌

ماهی‌ها به دو نوع سردآبی و گرم‌آبی تقسیم می‌شوند که تیلاپیا از نوع ماهی‌های گرم‌آبی است. دوره پرورش این ماهی نسبت به ماهی‌های مشابه آن مانند کپور کوتاهتر می‌باشد.

این ماهی قدرت رشد خوبی را در انواع مختلف سیستم‌های پرورش مانند استخر خاکی، تانک‌های بتونی، قفس پن (Pen) از خود نشان می‌دهد. ماهی تیلاپیا را می‌توان در آب‌های شور پرورش داد اما این ماهی در آب شور قادر به تکثیر و تولید مثل نمی‌باشد. البته پرورش در تانک‌های بتونی هم از نظر مدیریت مناسبتر می‌باشد و هم به نیروی کار کمتری نیاز دارد و عملیات تغذیه و صید نیز زمان بسیار کمتری را به خود می‌گیرد.

جنس تیلاپیا از اعضای خانواده سیچلیده و از راسته سوف ماهیان می‌باشد که دارای بدنی مستطیلی شکل با فلس‌های ریز می‌باشد و رده بندی آن در زیر آمده است:

:: سلسله Animalia
:: شاخه Chordata
:: رده Actinopterxgii
:: راسته Perciformes
:: خانواده Cichlidae
:: جنس Tilapia

تا سال 2002 بیش از یکصد کشور جهان (از جمله اغلب کشورهای همسایه ایران ) اقدام به پرورش این گونه کرده‌اند.

در حال حاضر ماهی تیلاپیا پس از کپور ماهیان دومین ماهی پرورشی از نظر میزان تولید در دنیا می‌باشد. براساس آمار فائو تولید سالانه تیلاپیا ناشی از کشت و صید از 1.16میلیون تن در سال 1997 به 2.5 میلیون تن در سال 2007 و به بیش از 3.2 میلیون تن در سال 2010 افزایش یافته است.

 

ارزش غذایی

تحقیقات در مورد ماهی تیلاپیا نشان داده است که میزان زیادی اسیدهای چرب امگا 6 در آن وجود دارد. علت این است که بیشتر ماهی‌های تیلاپیا پرورشی هستند و از ذرت و سویا تغذیه می‌کنند. ماهی‌هایی که در دریاها از جلبک‌ها و فیتوپلانکتون ها تغذیه می کنند دارای مقدار زیادی چربی امگا ۳ هستند. اما ماهی‌های پرورشی به این دلیل که از ذرت یا سویا تغذیه می‌کنند دارای چربی امگا ۳ کمتر و چربی امگا 6 بیشتری هستند. البته نسبت امگا ۳ به امگا 6 بین انواع ماهی‌های مختلف، متفاوت است. به عنوان مثال ماهی سالمون حدود ده برابر تیلاپیا دارای چربی امگا 3 است. اما در همه ماهی‌ها میزان امگا 3 در نوع دریایی بیش از نوع پرورشی است. همچنین ماهی تیلاپیا اسیدهای چرب اشباع ندارد. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) تاکید دارد هر فرد روزانه به ازای دریافت هر ۶ واحد امگا ۶ باید یک واحد امگا ۳ دریافت کند بنابراین از آنجایی که نسبت امگا ۶ در ماهی تیلاپیا بالاتر از چربی امگا۳ است، برخی از کارشناسان تغذیه میزان مصرف آن را در مقایسه با ماهی سالمون محدود می‌کنند چون میزان انرژی حاصله از مصرف یک وعده ماهی تیلاپیا ۱۰۰ گرمی ۱۲۹ کالری است که انرژی قابل توجهی است.

مهمترین گونه های ماهی تیلاپیلا

– تیلاپیای آبی (Blue Tilapia (oreodromis aureus
– تیلاپیای نیل (orechromis niloticus)
– تیلاپیای موزامبیکی oreochromis mossamicus
– وامی تیلاپیا Wami Tilapia
– تیلاپیای قرمز Red Tilapia

یکی از ویژگی‌های این ماهی‌، قابلیت پرورش آن با انواع میگو می‌باشد یعنی هم با میگوی آب شیرین و هم میگوی آبشور. که این خود باعث ارزش افزوده برای پرورش دهنده شده و سود بیشتری نصیب پرورش دهنده می‌کند در حال حاضر در کشور تایلند پرورش توام ماهی تیلاپیا با انواع میگو رواج خوبی پیدا کرده در آب‌های شیرین تا آب‌های شور ppt 30 پرورش ایندو بخوبی انجام می‌گیرد. در دمای 30-25 درجه مطلوبترین رشد برای این ماهی مشاهده می‌شود و در دمای 17 درجه تغذیه متوقف می‌شود.

با توجه به اینکه ماهی تیلاپیا بیشتر با فیلتر کردن آب از فیتوپلانکتون‌ها و زئوپلانکتون‌های موجود در آب تغذیه می‌کند رقیب غذایی برای میگوها که از کف و بستر استخر تغذیه می‌کنند نمی‌باشد.

پروتئین لازم برای رشد این ماهی در دوره پرورش، از پودر ماهی و سویای موجود در جیره غذایی تامین می‌شود که همین امر باعث ارزانتر تمام شدن غذای مورد نیاز می‌باشد. درهنگام پرورش معمولاً اختلاف سایز بین ماهی‌ها دیده می‌شود که برای رفع این مشکل برداشت و صید تدریجی روش بسیار مفیدی می‌باشد چون با صید ماهی‌های درشت امکان برای رشد ماهیان با سایز کوچکتر فراهم می‌گردد.

یکی از معایب بزرگ این ماهی در هنگام پرورش، تخمریزی بیش از حد آن می باشد که خود باعث می شود ماهیان ریز و بی ارزش در استخر دیده شوند و استخر پرورش ارزش خود را از دست بدهد. یک راه برطرف کردن این مشکل استفاده از گونه های تک جنسیتی در هنگام پرورش می باشد.

بهترین گونه تیلاپیا برای پرورش، تیلاپیای نیلی می‌باشد که مشکل زاد و ولد و تکثیر بیش از حد و غیر اقتصادی را در استخرهای پرورش کمتر نشان می دهد. درحال حاضر پژوهشگران با استفاده از هورمون‌های جنسی گه از راه تغذیه به بچه ماهیان نورس تیلاپیا می‌دهند گونه‌های تک جنسیتی مناسب برای پرورش تولید می‌کنند.

 

تحملی ماهی به سرما

تیلاپیا جزء ماهیان گرمابی می باشد ولی دامنه تحمل به سرمای خوبی داشته بخصوص تیلاپیای آبی مقاومت بیشتری نسبت به سرما داشته ودر دمای 32-16 درجه تحمل و رشد خوبی دارد. ولی گونه موزامبیکوس کمتر تحمل گرما را دارد.

 

تحملی ماهی به شوری

تیلاپیا جزء ماهیان آب شیرین می‌باشد ولی تحمل شوری را دارد در شوری 10الی 15 ppt به راحتی رشد می‌کند. در شوری ppt5 تفریخ تخم یاHatching بخوبی صورت نمی‌گیرد.

مضرات ماهی تیلاپیلا

این ماهی نسبت به ماهی‌های دیگر دارای امگا ۳ بسیار کم‌تری بوده و در عوض امگا۶ بالایی دارد که مصرف زیاد امگا۶ برای سلامتی مضر است. بر اساس پژوهش‌های صورت‌گرفته مصرف زیاد این ماهی باعث آلزایمر، التهاب‌ روده و مشکلات قلبی می‌شود.

نکته دیگری که وجود دارد این است که با توجه به اینکه رشد این ماهی سریع بوده و از هرچیزی نیز تغذیه می‌کند، پرورش آن در آب‌های داخلی و یا نفوذ آن به آب های آزاد موجب از بین رفتن آبزیان دیگر و تغییرات اکوسیستمی خواهد شد. همچنین شایعه‌هایی مبنی بر همه چیزخوار بودن و درنتیجه مضر بودن این ماهی برای بدن نیز وجود داشت که ضرر آن برای بدن درنتیجه همه چیزخواربودن توسط پزشکان متخصص رد شده است.

مزایای ماهی تیلاپیلا

از مزایای این ماهی می توان به کم چرب بودن، رشد سریع و گیاه‌خوار بودن آن اشاره کرد که از فاکتورهایی است که سبب جلوگیری از تجمع فلزات سنگین از قبیل جیوه در آن می‌شود.

از میزان کل انرژی حاصله از مصرف ماهی تیلاپیا، ۸۱ درصد انرژی ناشی از پروتئین و ۱۹ درصد ناشی از چربی است در حالیکه در ماهیان چرب‌تر نظیر کپور ۶۰ درصد از پروتئین و ۴۰ درصد از چربی است. با توجه به قابلیت بالای هضم و جذب پروتئین در آبزیان، این موضوع یکی از مزایای ماهی تیلاپیا در کنار طعم پذیری بسیار عالی آن است.

همچنین این ماهی به دلیل کم تیغ بودن، فیله‌ای بودن، طعم عالی، ارزانی و سهل‌الپخت بودن جایگزین ماهی‌هایی مثل ماهی‌های آزاد، قزل آلا و سایر ماهی‌های پرورشی شده است.

اکنون مصرف ماهی تیلاپیا در سطح جهانی به سرعت رو به گسترش است. بعنوان مثال در حال حاضر این ماهی بعنوان وعده غذایی در خطوط هوایی، مدارس، بیمارستان‌ها و حتی زندان‌ها مورد مصرف قرار می‌گیرد به گونه‌ای‌ که در کشور آمریکا بعضی از زندان‌ها دارای مزرعه پرورش ماهی تیلاپیا می‌باشند. پرورش این ماهی بصورت همزمان با پرورش جلبک گراسیلاریا (Gracilaria) و میگو در برخی کشورها انجام می گیرد.

ماهي تيلاپيا در برابر امراض و بيمار ي‌ها بسيار مقاوم و شرايط بد محيطي را بخوبي تحمل مي‌كند (گرچه اكثرا نسبت به سرما حساس هستند). از طرف ديگر بخوبي با ديگر فعاليت‌هاي كشاورزي تلفيق مي‌شود و مي‌تواند از منابع غذايي كم ارزش يا اساسا توليدات طبيعي استخر تغذيه كند و باعث كاهش ورود پودر ماهي به عنوان ركن اساسي تامين خوراك ماهي در كشور شود. از طرف ديگر قابليت افزايش تراكم در واحد سطح (ذخيره سازي نيمه متراكم اين ماهي سه تا هشت قطعه درمترمربع در شرايط كنترل شده است) با ميزان مصرف كم آب را داراست.

دوره پرورش این ماهی نسبت به قزل آلا و کپور کوتاه‌تر می باشد. ضریب تبدیل غذایی این ماهی 0.9 بوده و بازماندگی آن نزدیک 100% می باشد.

 

روش های پرورش ماهی تیلاپیلا

این ماهی را هم دراستخرهای خاکی، مخازن فایبرگلاس و درتانک پرورش می‌دهند. استخرهای خاکی بیشتر در زهکش‌ها که طول زیاد و عرض کم دارند و غذا دهی بصورت دستی به راحتی امکان پذیر است پرورش می‌دهند و برداشت بصورت تدریجی صورت می‌گیرد معمولاً بچه ماهیان 20 گرم به بالا برای ذخیره‌سازی استخرهای خاکی، بازماندگی بیشتری را به همراه دارد و بعد از گذشت 8-6 ماه به حدود 800-600 گرم می‌رسد.

این ماهی نسبت به اکسیژن کمتر ازppm 5 حساس بوده PH 5/8-5/5 را تحمل کرده معمولاً برای رشد بهتر و جلوگیری از خطرات زیست محیطی بدلیل قدرت تکثیر بالای این ماهی توصیه می‌شود از بچه ماهیان عقیم برای پرورش استفاده شود که عقیم کردن بوسیله هورمون‌های خوراکی یا تزریقی انجام می‌شود و یا بصورت شوک‌های فشاری و دمایی انجام می‌گیرد.

از پرورش تیلاپیا و میگو به منظور پیشگیری از برخی بیماری‌ها مثل بیماری ویروسی WSSW با لکه سفید ویروسی میگو نیز استفاده می‌شود.

:: قابليت توليد مثل: هر ماهي ماده تيلاپيا (از مهمترين ماهيان آب شيرين پرورشي در دنيا) در يك سال در طول 3 ماه دوره زاد آوري تعداد 2000 بچه ماهي توليد مي‌كند.

 

بررسی واردات

در حالی که پرورش، واردات و مصرف ماهی تیلاپیا چند سالی است به موضوع جنجالی و مورد اختلاف سازمان‌های محیط زیست و شیلات تبدیل شده، واردات آن با بیش از 235 درصد افزایش طی 10 ماهه سال 93 به بیش از 37 میلیون دلار رسیده است.

بر اساس آمار گمرک در سال 1393، 9.300 تن ماهی تیلاپیای فیله منجمد به ارزش 48 میلیون و 193 هزار دلار به کشور وارد شده که از نظر وزنی 185.78 درصد و از نظر ارزشی 250.72 درصد نسبت به سال 1392 رشد داشته است.

با توجه به آمار موجود میزان واردات ماهی تیلاپیا طی چند سال اخیر به شرح جدول زیر می باشد:

 

میزان واردات ماهی تیلاپیا در 3 سال اخیر
سال	وزن (تن)	ارزش (میلیون ریال)	ارزش (هزار دلار)
1391	1.544	51.854	3.102
1392	4.529	510.890	20.491
1393	9.299	1.281.046	48.193

 

بررسی تولید داخلی

ماهی تیلاپیا به دلیل مشکلات و ملاحظات زیست‌محیطی تاکنون در ایران تولید نشده است. اما از آنجا که این ماهی در دسته ماهیان گرم آبی قرار دارد در ادامه میزان تولید این دسته در مقایسه با کل تولیدات آبزی‌پروری در کشور به تفکیک گروه گونه‌ای در سال‌های 85 تا ۹۱ آمده است.

با توجه به جدول بالا و آمار واردات ماهی تیلاپیا سهم این ماهی در بازار ایران در سال ۹۱ در مقایسه با سایر ماهیان گرمابی ۱ درصد و در مقایسه با کل صنعت آبزی پروری 0.5 درصد بوده است. به عبارتی دیگر تولید این ماهی در کشور ضمن آنکه با گرایشات بازار مصرف و سهم بازار مشکلی برای تولید کنندگان آن ایجاد نمی‌کند، ولی از نظر خروج ارز از کشور بسیار مفید خواهد بود.

 

میزان تولید آبزی پروری به تفکیک گونه ای در سال های 1391 -1385 (ارقام به تن)
شرح	1385	1386	1387	1388	1389	1390	1391
پرورش ماهیان گرمایی	77463	97262	87748	100430	121608	132177	154565
پرورش ماهیان سردآبی	46275	58761	62630	73642	91519	106409	131000
پرورش ماهیان خاویاری				363	251	312	456
پرورش میگو (آب شور)	5700	2508	4372	5128	6359	8026	10152
پرورش میگو (آب شیرین)	270	258	275	287	298	338	341

بررسی تقاضای داخلی

با توجه به آمار ارائه شده مصرف این ماهی در کشور علی رغم افزایش قیمت آن، یک روند کاملا صعودی داشته است طوری که مصرف آن در سال ۹۳ نسبت به سال ۹۲ رشد ۲۰۰ درصدی داشته است که این مطلب بیانگر رشد تقاضای بازار و تمایل جامعه به مصرف این ماهی می‌باشد.

سرانه مصرف ماهی تیلاپیا در کشور 0.11 کیلوگرم به ازای هر نفر می باشد و با توجه به اینکه سرانه مصرف انواع ماهی در کشور حدود 8.5 کیلوگرم در سال است، بنابراین در سال گذشته نسبت مصرف ماهی تیلاپیا به کل انواع ماهی‌ها در حدود 1.3% بوده است.

نتیجه گیری

در مورد مضرات یا فواید این ماهی از لحاظ تغذیه‌ای باید بررسی‌های دقیق‌تری انجام شود و اطلاعات در این مورد ضد و نقیض است ولی آنچه مشخص است از لحاظ اقتصادی و حجم واردات تولید و پرورش ماهی تیلاپیا را می‌توان به عنوان یک فرصت اقتصادی معرفی نمود ولی از این نکته نیز نباید غافل شد که هجوم ناگهانی به سمت تولید یک نوع ماهی می‌تواند باعث تغییر وضعیت بازار طرح شود. لذا مدیریت مناسب سازمان شیلات در این زمینه مورد نیاز است تا با احداث واحدهای جدید این ماهی، از خروج ارز از کشور جلوگیری کند و اشتغالزایی مناسبی در کشور ایجاد نماید و از سویی دیگر باید از هجوم و تغییر گونه تولیدی واحدها به سمت این ماهی نیز جلوگیری شود. نکته دیگر قابل ذکر این است که تجارب کشورهای دیگر در زمینه پرورش آبزیان نشان داده است که احداث یک مجتمع بزرگ پرورشی نسبت به احداث چندین مجتمع خرد از لحاظ اقتصادی بسیار مناسب‌تر است بنابراین بهتر است با مدیریت شیلات کشور بجای ایجاد واحدهای خرد پرورش ماهی چند واحد بزرگ در تولید این گونه از ماهی راه‌اندازی گردد.

از طرفی ماهی تیلاپیا جزء ماهی‌های بومی کشور نیست و ورود این ماهی به کشور سبب از بین رفتن سایر گونه‌های بومی از جمله ماهی قزل آلا خواهد شد. البته طبق نظر دکتر صالحی- رئیس سازمان شیلات ایران- می‌توان با برخی روش‌های علمی این ماهی را به صورت تک جنسی تولید کرد و به این ترتیب نگرانی‌های زیست محیطی مبنی بر تکثیر این ماهی در رودخانه یا دریا و تاثیرات آن بر سایر گونه‌های بومی کشور را مرتفع نمود.

---

منبع: واحد تحقیقات سرمایه‌گذاری بهین صنعت یاب