نقش مطالعات توجیهی در سرمایه گذاری ها
چکیده
امروزه سرمایه گذاری به عنوان یکی از مسائل مطرح در مباحث اقتصادی، از اهمیت بسزائی برای تداوم رشد اقتصادی و تشکیل سرمایه در هر کشوری به ویژه کشورهای در حال توسعه، برخوردار است و از این منظر آن را به موتور محرک اقتصاد تشبیه کرده‌اند. تأمین منابع مالی مورد نیاز طرح‌های عمرانی و سرمایه‌گذاری، مهمترین عامل در ایجاد بسترهای مناسب اقتصادی برای افزایش اشتغال، تولید و رونق تجارت محسوب می‌شود، منابع مالی اعم از داخلی و خارجی تأمین کننده وجوه مورد نیاز سرمایه‌گذاری بنگاه‌های اقتصادی و جریان تولید به شمار می‌آیند که معمولاً در هر پروژه سرمایه‌گذاری، از یک منبع و یا ترکیبی از شیوه‌های تأمین منابع مالی استفاده می‌شود. هیچ فعالیت اقتصادی بدون توجیه اقتصادی قابل ادامه نیست. سرعت رشد تحولات صنعتی می‌تواند سرنوشت بسیاری از طرح‌های مهم صنعتی و تولیدی را تحت تاثیر قرار دهد. اقتصادی بودن هر طرحی در گرو اجرای مؤثر آن بر اساس زمان پیش بینی شده، شناخت روندهای اقتصادی حاکم و منابع موجود و در واقع مطالعات توجیه پذیری اقتصادی، فنی و مالی طرح است. در این پژوهش پس از بیان ضرورت تهیه گزارش‌های توجیهی در سرمایه‌گذاری‌ها، به توصیف آن پرداخته و در انتها پیشنهادهایی برای بهبود عملکرد این گزارش‌ها ارائه خواهد شد.
1- مقدمه
تداوم پویایی و تحول به سوی رشد و توسعه اقتصادی، بهبود شرایط موجود در امر سرمایه گذاری ملی، دستیابی به توازن پایدار بین عرضه و تقاضای کالاها و خدمات، نوسازی و شکوفایی اقتصادی برای تسریع در پیشرفت و توسعه اقتصاد ملی و سیر به سمت سطوح بالای تولید ناخالص داخلی، علاوه بر مشارکت بخش‌های خصوصی و دولتی، نیازمند تحول در مدیریت تأمین منابع مالی است. در همین رابطه گزارش توجیهی مجموعه اطلاعات مورد نیاز برای شروع یک پروژه سرمایه گذاری و کار تجاری (تولیدی یا خدماتی) را نشان می‌دهد. اطلاعاتی از قبیل سرمایه لازم، تأسیسات و تجهیزات مورد نیاز، میزان تولید سالیانه، میزان حقوق و دستمزد و … در این طرح‌ها پیش‌بینی می‌شود، داشتن یک طرح توجیهی نه تنها برای افرادی که مایل به استفاده از تسهیلات بانکی هستند مفید است، بلکه برای افراد علاقه مند به راه اندازی کسب و کار نیز ضروری است. یک گزارش توجیهی برای توجیه نمودن سرمایه‌گذار (اعم از بانک، سازمان، شرکت و یا شخص) تنظیم می‌شود و هرچه دقیقتر نوشته شود، سرمایه گذار، راحت‌تر می‌تواند تصمیم بگیرد که آیا این طرح می‌تواند خواسته‌های او را برآورده کند یا خیر. در تنظیم یک طرح توجیهی باید سعی نمود واقعیت‌ها بیان شود و تمامی داده‌ها با منبع و مرجع معتبر ارائه گردد و همچنین تا حد امکان از فرضیاتی که درستی آنها کاملاً مشخص نیست، دوری جست.
در این نوشتار به بیان اهمیت و ضرورت گزارش‌های توجیهی در جریان سرمایه‌گذاری پرداخته می‌شود.
2- اهمیت و ضرورت پژوهش
در راستای تحقق اهداف اقتصادی سرمایه‌گذاری با توجه به روند رو به جلو صنایع کشور در انطباق با بهره‌گیری از توانمندی‌های بالقوه و شرایط استفاده و رشد همه جانبه در ابعاد و بسترهای محیطی در ایجاد یک طرح، ضرورت بررسی اقتصادی، مالی و فنی طرح اجتناب ناپذیر است. در حقیقت شرط اجرای هر طرحی توجیه پذیر بودن اقتصادی آن است. بسیاری از متقاضیان پروژه‌ها، واحدهای تولیدی و صنعتی برای اخذ وام به دنبال تهیه امکان سنجی فنی و اقتصادی هستند و کوچکترین اهمیتی برای بررسی میزان درستی آن از خود نشان نمی‌دهند و پس از اخذ وام آنرا بایگانی می‌کنند. هنگام شروع پروژه و یا بهره‌برداری از کارخانه نیز غفلت بزرگ دیگری را انجام می‌دهند و آن عدم به روز رسانی طرح توجیهی برای بررسی بازگشت سرمایه در سال‌های پیش بینی شده در سند مذکور بوده لذا هیچگونه معیار درستی برای ارزیابی از عملکرد مدیر بهره‌بردار و یا مدیر کارخانه وجود ندارد و سرمایه گذار دچار سردرگمی می‌شود. در چنین حالاتی میل به سرمایه‌گذاری در کشور کاهش می‌یابد و سرمایه گذاران ناچار به ورطه‌هایی کشیده می‌شوند که سود بیشتری برای آنها نوید می‌دهد که چه ریسک‌های بالایی به آنها تحمیل می‌شود و قلمرو اقتصادی کشور به هم می‌ریزد.
در گزارش‌های توجیه‌پذیری طرح را از جنبه های مختلف بازار، فنی و مالی مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهد، که ممکن است شامل احداث یک کارخانه تولیدی و یا افزایش یک خط تولید به خطوط تولید یک کارخانه موجود و یا تأسیس یک شرکت خدماتی رفاهی باشد. براین اساس می‌توان جهت تحلیل و بررسی هر تصمیم سرمایه‌گذاری یک گزارش توجیهی آماده نمود. علاوه بر موارد فوق در گزارش‌های توجیهی روندهای موجود اقتصادی نیز قابل درک است بدین صورت که در چه بخش‌هایی سرمایه‌گذاری صورت بگیرد، سرمایه‌گذاری‌ها به چه میزان باشد و ادامه روندهای موجود چگونه پیش بینی خواهد شد. شناخت این روندهای اقتصادی موجود علاوه بر تقبل هزینه کمتر بر سرمایه گذار سبب می‌شود بر امواج روند سرمایه گذاری‌های موجود همگام شد و دوره بازگشت سرمایه در کوتاه‌ترین زمان ممکن صورت گیرد. در حقیقت با بررسی جنبه‌های مختلف بازار، فنی و مالی یک پروژه می‌توان شاهد کاهش زمان سرمایه‌گذاری و بیانی دیگر تعجیل در راه اندازی و به تولید رساندن یک پروژه بود.
در ادامه به تعریف بخش‌های گزارش‌های توجیهی پرداخته خواهد شد:
1- مطالعه بازار
2- توجیه پذیری فنی
3- تجزیه و تحلیل مالی
مطالعات بازار
نخستین مرحله از فرایند بررسی توجیه‌پذیری هر طرحی مربوط به مطالعات بازار آن می‌باشد. هر طرحی با توجه به ماهیت آن دارای محصولات یا خدمات (که در حالت کلی محصول نامیده می‌شود) گوناگونی می‌باشد که هدف از اجرای آن طرح، ارائه محصول به بازار مصرف است. براین اساس پس از شناسایی بازارهای مصرف محصول و تعیین بازار هدف مورد نظر بایستی به بررسی همه جانبه این بازار اهتمام ورزید. مهم ترین مواردی که در مطالعات بازار طرح ارائه می‌گردد شامل تعیین آمار مربوط به میزان تولید، واردات، صادرات و مصرف محصول مورد نظر در طی سال‌های مختلف در کشور و همچنین پیش بینی این موارد در طی سال‌های آتی می باشد. پیش‌بینی تقاضا به عنوان یکی از مهمترین ارکان مطالعه بازار می‌باشد. بطوریکه با استناد به پیش‌بینی‌های انجام شده تحلیل وضعیت آینده صنعت مورد بررسی صورت می‌پذیرد. روش‌های مختلفی برای پیش‌بینی تقاضا در سال‌های آتی وجود دارد که انتخاب روش مورد نظر متأثر از دو عامل زیر می‌باشد.
1- نوع محصول به لحاظ مصرفی، واسطه ای، سرمایه ای بودن
2- آمار و اطلاعات در دسترس
– نتیجه مطالعات بازار طرح توجیهی، پاسخگویی به سئوالات ذیل می‌باشد:
1- آیا برای ارائه محصول تولیدی، بازار مصرف مناسب و مطلوبی در داخل و یا خارج کشور وجود دارد؟
2- نحوه ورود به این بازار چگونه است؟
3- کیفیت و کمیت ارائه محصول به بازار مصرف بایستی دارای چه شرایطی باشد؟
4- چه پارامترهای در بازار مصرف محصول تأثیر گذار است؟
5- ریسک ورود به بازارهای داخلی و خارجی به چه میزان است؟
6- آیا در سال‌های آتی وضعیت بازار به همین منوال باقی خواهد ماند؟
توجیه پذیری فنی طرح
توجیه پذیری طرح از لحاظ امکان اجرای آن در بخش توجیه پذیری فنی گزارش توجیهی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این بخش بررسی‌های اولیه‌ای که درخصوص نحوه اجرای طرح تحت عنوان فاز یک طراحی انجام گرفته ارائه می‌گردد. طراحی فازیک دارای اطلاعات کلی می‌باشد و حاوی اطلاعات بسیار ریز (Detail) همانند آنچه در فاز دو طراحی است، نمی‌باشد. این اطلاعات شامل مشخصات زمین محل اجرای طرح، دانش فنی پروژه، ظرفیت، نحوه اجرای عملیات ساختمانی، محوطه سازی و راه سازی، ماشین آلات و تجهیزات مورد نیاز تولیدی، تأسیسات و سایر مواردی است که تحت عنوان هزینه‌های ثابت سرمایه گذاری مدنظر قرار گرفته است.
کلیه اطلاعات فنی اجرای طرح در مراحل احداث و بهره برداری در این بخش از گزارش توجیهی ارایه می‌گردد. در این بخش اطلاعات مربوط به هزینه‌های سرمایه‌گذاری که شامل هزینه‌های ثابت سرمایه‌گذاری، هزینه‌های قبل از بهره‌برداری و سرمایه در گردش می‌باشد بایستی همراه با مستندات (Performa) قابل ارائه در بانک و سایر نهادهای مربوط ارائه و بررسی گردد. همچنین محاسبات مربوط به هزینه‌های سالیانه تولید که شامل هزینه‌های تأمین مواد اولیه، سوخت، پرسنلی، استهلاک، هزینه‌های تأمین مالی، هزینه های اداری و خدماتی و غیره می‌باشد نیز در این بخش ارائه خواهد گردد. در این بخش زمان‌بندی و نحوه اجرای طرح بصورت کلی و مرحله به مرحله تشریح می‌گردد. نتایج مذاکرات با سایر شرکت‌هایی که بعنوان تأمین کننده تجهیزات و پیمانکار ساخت و بهره برداری بخش‌های مختلف طرح می‌باشند با مستندات مربوط در این بخش ارائه می‌گردد. ارائه بررسی‌های فوق الذکر همراه با مدارک مستدل نشان دهنده امکان پذیری اجرای طرح از دیدگاه مسائل فنی می‌باشد. اطلاعات جمع آوری شده در بخش مطالعات فنی طرح بعنوان خوراک بخش تجزیه و تحلیل مالی گزارش توجیهی می‌باشد و بر این اساس بایستی بصورت کامل و دقیق محاسبه و ارائه گردد.
تجزیه و تحلیل مالی
هدف نهایی از اجرای هر طرحی کسب درآمد و سود از محل فروش محصول و یا ارائه خدمات می‌باشد. اما سئوال بسیار مهم این است که دستیابی به چه مقدار سود به صرفه است و در صورت دست یابی به چه مقدار درآمدی، سهامدار از سرمایه‌گذاری خویش منفعت لازم را کسب نموده است. لذا جهت دست یابی به معیار و شاخص مناسب جهت تعیین سوددهی و یا عدم سوددهی طرح‌ها، یک سری شاخص‌های مالی و اقتصادی در طی سال‌های گذشته از جانب کارشناسان و اقتصاد دانان بزرگ تعریف و مورد استفاده قرار گرفته است.
هدف از تجزیه و تحلیل مالی طرح در گزارشات توجیهی، دست یابی به شاخص‌های مالی و اقتصادی جهت حصول تصمیم مقتضی است. خوراک لازم بمنظور محاسبه شاخص‌های مالی و اقتصادی هزینه‌های سرمایه‌گذاری و هزینه‌های تولید می‌باشد که در بخش مطالعات فنی گزارش پیش‌بینی و ارائه گردیده است. در این بخش از گزارش با استفاده از هزینه‌های سرمایه گذاری، هزینه‌های تولید، درآمد سالیانه پیش بینی شده برای طرح و سایر مبانی و مفروضات مورد نیاز جهت انجام محاسبات، صورت حساب سود (زیان)، صورت گردش وجوه نقد، ترازنامه پیش‌بینی شده و سایر جداول مالی و اقتصادی که جهت محاسبه شاخص ها مورد استفاده قرار می‌گیرد تهیه و تنظیم می‌گردد. پس از تشکیل جداول مالی و اقتصادی، شاخص‌های مهم تأثیر گذار در تصمیم گیری جهت اجرا و یا عدم اجرای طرح با استفاده از فرمول های مربوط محاسبه و بمنظور اتخاذ تصمیم مناسب ارائه می‌گردد. در این زمینه لازم به ذکر است که اهداف و شاخص‌های تعریف شده در تحلیل‌های مالی و اقتصادی با یکدیگر متفاوت می‌باشد. تحلیل مالی و تحلیل اقتصادی دو راه اصلی برای آزمون مطلوبیت یک طرح هستند. ابزارهای بکار گرفته شده برای انجام این دو آزمون متفاوت نیستند، اما رویکرد و نگرش آنها تفاوت اساسی دارد. ارزیابی مالی با جریان‌های هزینه و فایده از دیدگاه یک سرمایه‌گذار (بنگاه یا فرد) و ارزیابی اقتصادی با جریان‌های هزینه و فایده اجتماعی سروکار دارند. در نتیجه تحلیل‌ها یا آزمون‌های اقتصادی نسبت به مالی از دیدگاه وسیع‌تری هزینه‌ها و فایده ها را لحاظ می‌کنند. یک بنگاه یا فرد به هنگام سرمایه گذاری به منفعت مالی و ثبات منفعت توجه دارد، در حالیکه جامعه یا دولت به هدف‌های گسترده تری نظیر افزایش درآمد ملی، اشتغالزایی، ریشه کنی فقر و فایده‌های معطوف به یک جامعه به طور کلی می‌اندیشد. در نتیجه هدف‌های دو آزمون متفاوت است. لذا چنانچه هدف ارزیابی میزان منفعت طرح برای جامعه و از دیدگاه ملی باشد (مانند طرح‌های ملی)، ارزیابی اقتصادی به کار می‌آید.
شرح خدمات تهیه طرح فنی و اقتصادی به شرح زیر می‌باشد:
:: خلاصه گزارش
:: معرفی اجمالی طرح و متقاضی
:: هدف از اجرای طرح شامل ظرفیت تولید، اشتغالزایی، محل احداث طرح و …
:: سوابق ثبتی شرکت و بررسی توانمندی‌های متقاضی و شرکت
:: سرمایه و سهامداران شرکت و مدیران اصلی شرکت
:: کلیه مجوزهای قانونی اخذ شده برای طرح تا کنون
برای مثال در تهیه طرح‌های توجیهی فنی- اقتصادی جهت احداث واحدهای توليدي و بررسی نیازمندی‌ها، برآورد هزینه‌ها و پیش بینی درآمدها در سالیان متوالی از مقدمات و ضروریات اولیه اجرای طرح می‌باشد که نیازمند محاسبات دقیق و پیش‌بینی‌های مالی و اقتصادی مناسب می‌باشد. طرح توجیهی داراي چارچوب واصولي است كه مجري بايد قبل از هر اقدامي نسبت به تهيه آن اقدام نمايد و جهت اخذ مجوز و یا تسهیلات به مراکز مربوطه ارائه نماید. جهت انجام مطالعات توجیهی یک طرح، چهار جنبه ارزیابی بازار، ارزیابی فنی، ارزیابی مالی و ارزیابی اقتصادی مورد بررسی و مطالعه قرار می‌گیرد.
اهمیت بخش های گزارشات توجیهی
با توجه به آنکه طرح برای چه هدفی مورد ارزیابی واقع می‌گردد، در بخشی از آن دارای اهمیت بیشتری برای ارزیابان واقع می‌گردد. مثلاً در طرح های توجیهی بانک پذیر که به منظور ارائه به بانک جهت اخذ تسهیلات و اعتبارات بانکی تهیه و تدوین می‌گردد، مطالعات اقتصادی و بازار محصول از اهمیت بسیاری برخوردار می‌باشد. در این گونه طرح‌ها، چکیده‌ای از مطالعات فنی کفایت نموده و بررسی‌های مالی نیز در مواردی بسیار پر اهمیت خواهد بود. البته معیارهای ارائه شده بنا به زمان و موقعیت‌های خاص اقتصادی و اجتماعی قابل تغییر می‌باشد. از سویی مشی موسسه اعتباری وام دهنده نیز اهمیت بخش‌های گوناگون یک طرح را مشخص می‌نماید.
نرم افزار کامفار
نرم افزار کامفار توسط سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) تهیه شده و تاکنون علاوه بر زبان انگلیسی به زبان‌های مختلفی از جمله زبان فارسی نیز منتشر شده است. این نرم افزار که می‌تواند توسط بخش خصوصی و دولتی، برای بررسی توجیه پذیری تخصیص بودجه به یک پروژه عمرانی خاص، دریافت وام های داخلی و خارجی، مشارکت با سرمایه‌گذاران خارجی، سرمایه گذاری مشترک بخش خصوصی و دولتی و … توسط کارکنان دستگاه‌های اجرایی (علی الخصوص بودجه نویسان)، کارکنان بانک‌ها، کارآفرینان و صاحبان سرمایه و … مورد استفاده قرار گیرد، دارای قابلیت هایی به شرح زیر است:
1- کامفار هم به واسطه جایگاه تهیه کننده آن و هم به واسطه قابلیت‌هایی که در خود دارد، اکنون معتبرترين نرم‌افزار برای بررسی توجیه‌پذیری مالیطرح ها درسطح جهان محسوب می‌شود.
2- این نرم‌افزار فاقد اشکالات و ایراداتی است که سایر نرم افزار‌های موجود در این زمینه دچار آن هستند.
3- یکی دیگر از ویژگی‌های خوب نرم افزار قابلیت انعطاف پذیری آن برای بررسی توجیه‌پذیری طرح‌های صنعتی، کشاورزی، معدنی،گردشگری و… است.
4- علاوه بر این هم توجیه‌پذیری پروژه‌های عمومی (دولتی) و هم توجیه‌پذیری پروژه‌های خصوصی با این نرم افزار قابلیت بررسی دارد.
5- همچنین انجام کلیه محاسبه به صورت پویا صورت می‌گیرد که این امر باعث دقت بالا و واقعی بودن نتایج می‌شود.
6- بررسی توجیه‌پذیری طرح‌های جدید، طرح‌های توسعه، طرح‌هایی با شراکت چند سرمایه‌گذار، طرح‌های با سرمایه‌گذاری به واحدهای پولی مختلف و با استفاده از این نرم افزار به سهولت امکانپذیر است.
7- کاربر می‌تواند به انتخاب خود سطح دقت لازم برای محاسبات خود را برگزیند.
8- نرم افزار به گونه‌ای طراحی شده است که قابلیت ارائه انواع گزارش‌ها و نمودارهای کلی و جزئی برای هر سطحی از تحلیل (کارشناسی یا مدیریتی) را دارد.
9- علاوه بر بررسی توجیه‌پذیری مالی، بررسی توجیه پذیریاقتصادی نیز با این نرم افزار امکانپذیر است.
3- نتیجه گیری و پیشنهادهای پژوهش
مطالعات توجیهی در ایران یکی از مقولات مهم و ارزشمندی است که در حیطه مباحث اقتصاد مطرح می‌شود و اگر به درستی بنگریم بیشترین مشکلات و ناکامی‌های اقتصادی و سرمایه گذاری، ریشه در سطحی نگری در این بخش دارد. از این رو فرایند بسترسازی در بخش مطالعات توجیهی قبل از سرمایه گذاری، مستلزم بهره‌گیری از شیوه‌ها و متدهای مختلف علمی کاربردی گزارش‌های توجیهی طرح‌ها است. بدین ترتیب پیشنهادهای ذیل برای بهبود عملکرد این گزارش‌ها ارائه می شود:
1- آشنایی کافی با ابزارهای تخصصی علم اقتصاد جهت شناخت و تحلیل ساختار و بکارگیری ابزارهای نوین و تخصصی این شاخه از علوم جهت پیش بینی روند تغییرات آتی صنعت.
2- نگرش متفاوت در شیوه بررسی طرح‌های مختلف و تمسک به روش‌های نامحدود و مناسب پیش بینی عرضه و تقاضای بازار.
3- تفکیک بازار به لحاظ فاکتورهایی چون ماهیت بازار، ساختار بازار و غیره و اعمال نگرش عمقی به کلیت و ابعاد بازار.
4- توجه به شناسایی بازارهای هدف تولید و اندازه و ابعاد فعالیت بنگاه.
5- عدم شتابزدگی در طول مراحل تدوین گزارش‌های توجیهی که خود ناشی از فشارهای برونزا بر کارشناس جهت تسریع در تدوین گزارش توجیهی.
6- برگزاری همایش و سمینارهای تخصصی با همکاری مشترک دانشگاه‌های معتبر داخلی در بخش اقتصاد.
7- حمایت از ایجاد نهادهای تخصصی برای انجام مطالعات توجیهی و لزوم توجه به شناسایی اولویت‌های مناسب سرمایه‌گذاری و انجام کامل مراحل مطالعاتی قبل سرمایه‌گذاری.
به کانال بهین صنعت یاب در تلگرام بپیوندید.
